Zielsverwantschap tussen Helene Kröller-Müller en haar protegé Sam van Deventer leidde mede tot het museum Dat blijkt uit de publicatie ‘’De Vertrouweling’’ van Ariëtte Dekker (Prometheus 2024).

Ouder worden gaat gepaard met het verlies van mensen om je heen. Dat geldt ook voor mijn man Peter en mij. Wegens een uitvaart konden we op 19 april 2024 de boeklancering van ‘’De Vertrouweling’’ niet bijwonen.
Inmiddels las ik het boek. De eerste helft gaat over de bijzondere zielsverwantschap tussen Helene en Sam. Na haar overlijden in 1939 brak de Tweede Wereldoorlog uit. Daarover gaat de tweede helft. Intussen bezocht ik samen met Peter het Kröller-Müller Museum.

Zielsverwantschap tussen natuur en cultuur

Rijdende door de bossen van de Hooge Veluwe kwamen we bij het Kröller-Müller Museum. Dit ligt verzonken in een heuvel. Natuur en cultuur gaan hier samen. Dat is precies volgens de wens van Helene.  Nationaal Parl de Hoge Veluwe zag ze daarbij als ‘een voor de gemeenschap bestemd natuurreservaat’.
Volgens Ariëtte Dekker hechtte Anton Kröller meer waarde aan artikel 13 van de oprichtingsakte. Bij executoriaal beslag op de kunstcollectie verloor de verzameling zijn functie als verhaalsobject.

Zielsverwantschap met Sam van Deventer

‘’Anton bekommerde zich vooral niet om andermans geld,’’ stelt Dekker. Geld uit beursfondsen van zijn bedrijf keerde hij uit als dividend aan zichzelf en zijn echtgenote. Ook kocht hij landgoederen op kosten van beleggers.
Helenes vader had haar uitgehuwelijkt aan de op geld beluste Anton. In dit verstandshuwelijk vond Helene troost bij haar zielsverwant Sam van Deventer. Ze schreef hem meer dan drieduizend brieven. Mede aan de hand daarvan schreef Dekker  “De Vertrouweling.” Zijn brieven zijn niet bewaard gebleven.

Onvoorwaardelijke toewijding

Samen kregen Anton en Helene vier kinderen. Haar zielsverwantschap met Sam van Deventer verdrong haar ouderliefde. Helene bracht Sam passie bij voor kunst, esthetiek en Duitse cultuur. Daartegenover eiste ze onvoorwaardelijke toewijding. Dat leidde voor Sam tot een jarenlang celibatair bestaan.
Tijdens een bezoek aan Parijs in 1913 vierden ze samen hun vriendschap. Hij was ongeveer 25 jaar en zij circa 44 jaar. Dit leeftijdsverschil vonden ze geen probleem.  ‘De zielen zijn even oud en bouwen samen op,’ zei Sam zelfverzekerd. Helene deelde zijn mening. De gedeelde gelijkheid leek haar bijna een wonder.

Zielsverwantschap met Van Gogh

Helene voelde zich ook met hart en ziel verbonden met Vincent Van Gogh (Zundert, 30 maart 1853 – Auvers-sur-Oise, 29 juli 1890). Als domineeszoon wilde Van Gogh predikant worden. Hij werd afgewezen wegens het ontbreken van de gave des woord.
Op zoek naar een spirituele dimensie in zijn leven vond Van Gogh deze in de natuur en in de mens. Helene kon zich daarin goed vinden in haar eigen zoektocht naar levensverdieping. Ze beschouwde van Gogh als ‘’een van de grote geesten van de moderne kunst.’’ 

Op een na grootste collectie Van Gogh

Peter en ik laten ons in het Kröller-Müller Museum verrassen door maar liefst vier zalen over Van Gogh. Het  museum heeft de op een na grootste Van Gogh collectie ter wereld.
Volgens Dekker kocht het echtpaar Kröller-Müller in totaal maar liefst 90 schilderijen. Verder bestond hun collecte uit meer dan 180 werken op papier. Hun budget was vrijwel onbeperkt. De collectie van Gogh begon in 1908 met de aankoop van Van Gogh’s schilderij ‘’De bosrand’’. Dit kochten ze voor 110,- gulden.

1912

In een van de zalen treft mij de volgende zin. ‘’Van Gogh maakt ons leven rijker, ons dagelijks  leven & dat is zijn grootheid.’’ Helene Kröller-Müller schreef dit op 3 juli 1912. Ook in van Gogh zag Helene een zielsverwant.
In 1912 kocht het echtpaar ook Van Goghs ”De barmhartige Samaritaan”. Van Gogh schilderde dit werk naar een beroemd werk van Eugène Delacroix. Volgens het research van Dekker kostte het 17.500 gulden.

80 procent Van Gogh

De destijds gezaghebbende kunstpedagoog H.P. Bremmer gaf het echtpaar advies bij de kunstaankopen. Hij koesterde een speciale voorliefde voor Van Gogh. Ook sprak Helene met Sam van Deventer over het uitbreiden van de collectie.
Het echtpaar Kröller besteedde in het jaar 1912 een kleine drie ton aan kunst. Ruim tachtig procent daarvan betrof werk van Vincent van Gogh. (Bron: Ariëtte Dekker,  De Vertrouweling, Prometheus 2024).
En dat terwijl de meester-schilder destijds niet of nauwelijks bekendheid genoot. Vooral mede dankzij de grote aandacht van dit echtpaar raakte het werk van Van Gogh wereldberoemd. 

Tweede Wereldoorlog

Na de dood van Helene Kröller-Müller (14 december 1939) brak de Tweede Wereldoorlog uit. Anton overleed op 5 december 1941. Sam van Deventer kreeg de leiding over het Kröller-Müller Museum en Nationaal Park de Hoge Veluwe. Dit dankzij de hulp van Duitsers.
Met toestemming van Sam van Deventer vierde Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart zijn 50e verjaardag op het jachtslot Sint Hubertus. Mussert maakte van dit slot in 1944 een ‘uitwijkpost’ voor de NSB. Verder jaagde de Wehrmacht regematig op het landgoed. Zo blijkt uit ”De Vertrouweling”.     

Culturele collaboratie

Na afloop van de oorlog betaalde Van Deventer een hoge prijs voor zijn ‘culturele collaboratie’. Op 18 april 1945 werd hij gearresteerd en opgesloten in gevangenkamp Ede. Dat was inderhaast aanlegde voor vermeende collaborateurs.
Zijn verhoorders toonden vooral interesse in enige zielsverwantschap met de Nazi’s. Harde feiten vonden ze voorlopig van minder belang. Hun opdracht was ‘foute’ Nederlanders opsporen.

Trouw aan echtpaar

Sam van Deventer kwam er eerlijk voor uit. Hij vertelde in alle openheid over zijn jarenlange zielsverwantschap met  Helene Kröller-Müller en haar echtgenoot, zakenman Anton Kröller.
In 1912 was Van Deventer in dienst getreden bij de familie. Als haar boezemvriend was hij Helenes steun en toeverlaat. Voor haar man Anton bereisde hij de halve wereld voor diens bedrijf Muller & Co. Dit van Helenes vader geerfde bedrijf was een handels-en scheepvaartmaatschappij.
‘Ik heb zeer innig samengeleefd met het echtpaar,’ vertelde Sam. ‘Zij was een Duitse van origine en heeft haar oorspronkelijke nationaliteit nooit verloren. Door haar heb ik liefde voor haar vaderland gekregen. Die gevoelenshebben niets te maken met regeringen of systemen vast te zetten.’’

Recensie

Met veel interesse las ik ‘’De Vertrouweling’’ van auteur Ariëtte Dekker. Het zorgvuldig woordgebruik en heldere verhaallijn maken dit boek prettig leesbaar. De karakters ontwikkelen zich op boeiende wijze. Beeldend beschreven maken de 512 pagina’s tellende publicatie alles behalve saai.
Integendeel: De Vertrouweling is een boeiend tijdsdocument. De voornaamste bron zijn de meer dan 3000 brieven van Helene aan haar zielsverwant Sam van Deventer. Door de zakelijke manipulaties van Anton leest het boek soms als een schelmenroman.

De Vertrouweling, boek over zielsverwantschap en meer

• De Vertrouweling:  Gebonden | Nederlands | 512 pagina’s | 2024, Auteur: Ariëtte Dekker, Uitgever Prometheus, ISBN 9789044655360
• Het Kröller-Müller Museum bezit wereldwijd de op een na grootste collectie van Vincent van Gogh.  
• Helene Kröller-Müller wilde geen werken verzamelen van Rembrandt.

Wist je dat?

Wist je dat ”De Vertrouweling” het derde boek is over het ontstaan van Park de Hooge Veluwe en het Kröller-Müller Museum?  In 2010 verscheen de biografie van Helene Kröller-Müller (2010) en in 2015 het levensverhaal van Anton Kröller (2015).