Escher en zijn grote verdriet om joodse leermeester Samuel De Mesquita

In mijn jeugdjaren kwam Mauk Escher (1898-1972) bij ons thuis. Dankzij de in 2017 gehouden expositie Transformatie in paleis Soestdijk ontdekte ik zijn band met zijn leermeester Samuel Jessurun De Mesquita.

Zonder Samuel Jessurun De Mesquita (1868-1944) was Mauk Escher wellicht nooit een wereldberoemde kunstenaar geworden. Volgens zijn vader viel er met tekenen geen droog brood te verdienen. Daarom stuurde hij zijn zoon naar Delft voor de opleiding tot bouwkundig ingenieur. Al na het eerste jaar stopt de jongen met de studie.

De Mesquita ontdekt het talent van Escher

Op advies van zijn vader ging Escher in Haarlem naar de school der Maatschappij voor Bouwkunde en Kunstnijverheid. Het is gevestigd in Paviljoen Welgelegen (1785-1789). Destijds liet bankier en kunstverzamelaar Henry Hope dit bouwen omwille van zijn kunstcollectie.  Escher volgt er de studie tot architect.
Van Jessurun de Mesquita leert hij natuurtekenen en grafische kunsten. Bescheiden laat hij zijn leraar enkele van zijn houtsneden zien. Op dat moment ontdekt de leraar in zijn leerling een bijzonder tekentalent. De Mesquita haalt zijn ouders over hun zoon te steunen.

Bij De Mesquita in de klas

Tijdens de expositie Transformatie in Paleis Soestdijk luister ik naar Kunsthistorica Paula van Dijk. Zij neemt me mee naar de galerij. Daar kijk ik aandachtig naar het werk ‘’Bij Mesquita in de klas’’(1920 of 1921). De tekst ernaast raakt me. Escher schreef in 1946:
‘’Was hij een goede leermeester? Veel van zijn leerlingen zouden zijn lessen niet graag gemist hebben. Maar hij was niet de ideale pedagoog voor wie les geven een behoefte is. Hij gaf eigenlijk geen les. Maar hij liet zijn leerlingen hun gang gaan en bekritiseerde ongenadig hun producten.
Hij gaf dikwijls scherp omlijnde principes aan. Deze waren voor hun verdere vormingsproces soms van doorslaggevende betekenis. Later ontdekte ik dat hij zelf niet altijd volgens zijn principes handelde. Wellicht wilde hij zijn leerlingen behoeden tegen het maken van een fout die zelfkritiek hem openbaarde.’’

Escher gaat naar Spanje en Italië

In 1936 bezocht Escher Granada en het Alhambra. Ook trok hij naar Cordoba. Daar vond hij inspiratie in de kathedraal met de Arabische naam Mezquita. Dit is niet alleen de naam van zijn vriend en leraar. Het woord betekent ook moskee. De Moorse motieven inspireerden hem tot zijn eerste werken van onregelmatige patronen.
Eerder trok hij meteen na zijn studie in 1923 naar Italië. Daar tekende hij vooral landschappen. Eenmaal getrouwd woonde hij er samen met zijn vrouw. Met veel liefde schilderde hij er zijn ”vervallen huizen in Atrani”. Het invoeren door Mussolini van antisemitische maatregelen (1938)  zette de wereld op zijn kop.
‘’Hij verliest zijn interesse in het landschap. Hij gaat ermee spelen’’, vertelt Paula van Dijk. In 1938 verschijnt zijn ‘’dag en nacht’’. Met 65-herdrukken maakte het hem wereldberoemd.

Jodenvervolging en De Mesquita

Op 20 februari 1941 vestigde Escher zich met zijn gezin in Baarn. Na de Februaristaking in 1941 kwam de vervolging van joden in een stroomversnelling. Zijn vriend en voormalige leraar De Mesquita weigerde onder te duiken. Volgens De Mesquita beschermde zijn bijna adellijke afkomst hem en zijn gezin.
Zoon Jacob meende hiervoor voldoende garanties te hebben gekregen van de betreffende organisaties. In 1942 plaatste mevrouw de Mesquita zelfs een advertentie. Ze zocht naar ‘’een joods liberaal meisje”.

De laatste brief van De Mesquita

Paula van Dijk neemt me mee naar de onderaardse gangen van Paleis Soestdijk. Daar zie ik het werk ‘‘Paaschduin’’ van De Mesquita. Ernaast lees ik zijn brief aan Escher. Ook deze woorden raken me.
Op 11 januari 1944 schrijft De Mesquita: ‘’Beste vriend, niettegenstaande het me moeilijk valt, kan ik je niet nalaten te schrijven dat ik wens je vooroorlogse werk te kunnen bewaren je leven lang.’’

De Mesquita weggevoerd

Op 31 januari 1944 voerden de Duisters de oud leermeester en zijn gezin mee naar kamp Auschwitz.  Niets vermoedend besloot Escher in februari op bezoek te gaan bij zijn vriend en leraar.
Escher trof het huis verlaten aan. Deuren en ramen stonden wijd open. De vloer lag bedekt met honderden tekeningen. Hevig geschrokken nam Escher zoveel mogelijk prenten mee. De volgende dag kwam hij terug. Toen was het huis bezet door de Duitsers.

Escher aangegrepen door overlijden De Mesquita

De Mesquita overleed in het laatste jaar van de oorlog in kamp Auschwitz. Zijn overlijden greep Escher erg aan. Hij zorgde ervoor dat Mesquita’s grafiek en tekeningen werden ondergebracht bij het Stedelijk Museum te Amsterdam.
Daar vond in 1946 de eerste expositie plaats over het werk van De Mesquita en Escher.

Transformatie Escher en De Mesquita in paleis Soestdijk

• Tijdens de expositie ‘’Transformatie-van leerling tot meester  zag ik ook het verschil tussen beide kunstenaars. Het werk van De Mesquita is vooral heel gevoelig. Zoals de fijne snorharen van een bijna aaibare poes. Bij Escher gaat het in zijn latere werk vooral om vlakvervulling.
• Paleis Soestdijk was een geschenk aan Willem II als dank voor zijn moedige strijd in de slag van Waterloo. Willem II was een groot kunstliefhebber.
• Escher in het paleis. In het voormalig paleis van koningin-moeder Emma zijn permanent 150 werken van M.Escher te zien.

Wist je dat?

Wist je dat De Mesquita een monument kreeg in het Joods cultureel kwartier?
Kijk voor meer informatie over Paleis Soestdijk op hun website.