Reptielen en insecten, van verschoppelingen tot nuttig kunstobject

Reptielen en lagere insecten staan centraal in de expositie ‘’Onderkruipsels’’ van het Rijksmuseum. Daar wemelt het van meer dan duizend kleurrijke vlinders. Verder krioelt het van harige spinnen en glimmende padden. Kunstwerken tonen de veranderde blik in kunst en wetenschap. De expositie is te zien tot  zien tot 15 januari 2023. 

Reptielen en insecten genoten tot in de Middeleeuwen een slechte naam. Bovenaan stond God en helemaal onderaan het ‘ongedierte’  als ‘verschoppelingen van Zijn schepping’. Deze visie zou pas veranderen in de 16^e en 17^e eeuw.

Reptielen en insecten als de bron van het kwaad

De wriemel- en glibberaars werden gezien als de veroorzakers van het kwaad. Ze waren beladen met zonden. Van reptielen en lagere insecten kon je niets goeds verwachten. In het paradijs ontstond de erfzonde toen de slag Eva verleidde met een appel.
In de hel kwelden slangen, padden en hagedissen voor eeuwig de naar deze gloeiende vuren verbannen mens. Trouwens, in mijn boek ‘’Waarom zouden we bang ziin?’’ wijs ik op de chamki waarin de Papoestam Bainingers geloofde.
De chamki at uitwerpselen van mensen die binnenkort moesten sterven. In bomen en struiken leefden haar talloze kinderen en loerden op komende slachtoffers.  Overal kon ze toeslaan.
Volgens de Middeleeuwse wetenschap werden ze zelfs geboren uit rottend  vlees. Pas einde 17^e eeuw ontdekten geleerden dat onderkruipsels ook uit een ei komen.  

 

Reptielen en insecten en de dood

Sommige insecten eten aas. Aan de hand van hun aanwezigheid bepalen forensische pathologen het tijdstip van een moord. En voor Feniciërs was een mot de god van de dood. Vandaar dat Peter niet popelde voor een bezoek aan de expositie ‘’Onderkruipsels’’.   
Vooral niet toen we aan het begin een donkere ruimte binnenstapten. Tastend in het duister stapten we door het lijf van een harige spin. Even later griezelden we van het door Chicart Bailley gemaakte kunstwerkje  ‘’Memento Mori’’ (1520-1530). Dit toont een kadaver als feestmaal voor aaseters.  

Geboren uit dood materiaal

Volgens de Middeleeuwers ontstonden reptielen en insecten uit dode materie. Zoals mest en kadavers. Wegens deze spontane generatie zag men ze als ‘’mindere diersoorten.’’ Die term kan ik me goed voorstellen wanneer ik terugdenk aan de zomer.
In mijn keuken zaten opeens overal fruitvliegjes. Ik had gloeiende de pest aan deze piepkleine fladderaars. Totdat ik ze opeens anders zag. Opeens besefte ik dat elk een spijverteringssysteem en longen heeft. Ook kunnen ze zich voortplanten.

Van gruwelen naar verwonderen

Zo’n inzicht ontwikkelde zich ook aan het eind van de Middeleeuwen. Steeds meer ontdekte men juist in deze verschoppelingen ‘de grootsheid van Gods schepping’. Opeens verschenen ze in de  marges van geillustreerde handschriften. Vandaaruit kropen ze langzaam in steeds grotere vormen naar het midden van het blad.
Rond 1500 tekende Albrecht Dürer (1471-1528) een hertkever die het hele blad vulde. Steeds meer kunstenaars lieten zich fascineren door de vroegere verschoppelingen. Ze vonden ze niet langer lelijk maar mooi en van bijzondere vormen. Ze bewonderden vooral vlinders om hun prachtige kleuren.  Een 16^e-17^e eeuwse kunst- en rariteitenkabinet was niet compleet zonder afbeeldingen van onderkruipsels.

Tegenwoordig beseffen we dat onderkruipsels onmisbaar zijn voor ons ecosysteem. Alle soorten hebben een functie. Hoe meer soorten des te sterker is ons ecosysteem. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt echter dan 21% van de soorten met uitsterven wordt bedreigd.  

Reptielen en insecten

• Het Rijksmuseum toont tot 15 januari 2023 de expositie Onderkruipsels.
• Insecten eten ook papier. Zo knabbelden ze in Papoea-Nieuw-Guinea aan historische documenten. Zo bleek tijdens mijn chatten met de Papoea Damien Lito uit Bundralis.
• De Krimpenerwaard is een paradijs voor mooie vogels en vlinders.
• Het Zandsculpturenfestijn verbeeldde in 2019 insecten tijdens ‘’een reis om de wereld.’’
• Dat insectenbeten gevaarlijk kunnen zijn wist ook de Romeinse filosoof en staatsman Boëthius . (ca 480 -525).
• John Akerman Özguc verfilmde in ’Wild Holland’’ de biodiversiteit van Nederland.
• Boeiend in het Rijksmuseum zijn ook de exposities Clara de neushoorn.
• Verder toont het Rijksmuseum t/m 15 januari Document Nederland. Dat zijn foto’s van Shareley Emanuelson over duurzaamheid.

Wist je dat?

Wist je dat kunstenaars in de 16e een speciale techniek ontwikkelden om de onderkruipsels volgens de natuur af te beelden? Van echte reptielen en lagere insecten maakten ze een mal van gips of klei. Vervolgens goten ze daarin gesmolten metaal. Daarna volgde vaak nog het schilderen.  

Zie voor boeiende exposities de website van het Rijksmuseum.