Zaanse Schans, te gast bij de enige functionerende verfmolen ter wereld

Zaanse Schans staat bekend als een unieke stukje Nederland. Je vindt er nog zeven werkende windmolens,  het eerste winkeltje van Albert Heyn en oude huizen. Op zaterdag 12 september deden Peter  en ik mee met een excursie  naar  Molen de Kat, de enige verfmolen ter wereld.

Na een kopje koffie met een stroopwafeltje maken we kennis met molenaar Piet Kempenaar. Iedereen in de Zaanstreek kan hem zo uittekenen met zijn pijp, pet en blauwe kiel. Hij is de molenaar van De Kat, de nog enige functionerende verfmolen ter wereld. 

De Zaanse Schans, het oudste industriegebied van Nederland

De Zaanstreek was in de 17^e het belangrijkste industriegebied van Nederland. Tot de duizend windmolens behoorden 125 oliemolens en 60 verfmolens. Door de opkomst van de chemische industrie daalde het aantal naar 4 oliemolens en bleef alleen De Kat als verfmolen over.
‘’Ik was gek van de Zaanstreek en vooral van de Zaanse Schans. Na het zien van driehonderd dia’s wist ik het. Ik werd  molenaar. Maar wat zou ik gaan vermalen? Ik had geen idee.’’
Op zoek naar de wortels van De Kat kwam hij bij Piet bij Adriaan Gerritsz. Van Someren. Deze had in 1648 het windrecht verkregen “voor een hennepkoeckmolen tot Saendam ende Calverdijck”. (Zaandam en Kalverringdijk). In zijn oliemolen De Zon vermaalde hij hennep. In zijn verfmolen De Kat verpulverde hij pigmenten tot aardkleuren. Piet bedacht zich na het lezen hiervan geen moment. Hij ging ook pigmenten vermalen.

De Zaanse Schans en het scheiden van een ei

Met liefde voor zijn vak vertelt Pieter hij over het maken van verf. Dit bestaat uit pigmenten en een bindmiddel. Dat is vanouds uit een mix van o.a. water,  bijenwas, bloed, en het geel van een kippenei.
 ‘’Verven met als bindmiddel eigeel en lijm zijn tempera’s,’’ legt Piet uit. ‘’Het eigeel moet schoon zijn. Om het te scheiden gooi je het ei van je ene hand in de andere. Op het laatst pluk je van het eigeel het velletje af.’’
Ik denk aan de talloze keren dat ik bij mij thuis in de keuken een ei scheid.  Ik stond er nooit bij stil, dat je dat ook kunt doen door het eigeel van je ene in de andere hand te gooien. En ik ontdek nu pas, dat het  eigeel een velletje heeft. Geboeid luister ik verder.

Verfmolen De Kat op de Zaansche Schans vermaalt pigmenten

Naast een bindmiddel bestaat verf ook uit kleurstoffen. Zoals brasilhout dat vroeger door misdadigers geschraapt werd in  rasphuizen. Het land Brazilië dankt haar naam aan deze boom die vooral voorkomt in dit Zuid-Amerikaanse land.
Op zoek naar natuurlijk materiaal voor het maken van pigmenten bereisde Piet dertig jaar lang de wereld en bezocht hij diverse mijnen. ‘’Voor het pigment karmijn plukte ik  luizen van cactussen op de Canarische eilanden.’’  

Purper en karmijn

In de oudheid stond vooral purper in hoog aanzien. De tinten varieerden van amethist tot donkerblauw en paars. ‘’Het werd gemaakt van zeeslakken.  Voor vijf gram had je maar liefst 12000 slakken nodig’’,  vertelt Pieter. ‘’In 1522 kwam daaraan een eind. In dat jaar veroverden de Spanjaarden Mexico.
Daar ontdekten ze  op cactussen de cochenillaluis met in hun bloed het pigment karmijn. Later bleek deze luis ook volop bloeide op de Canarische eilanden. ’Ik heb vroeger veel luizen geschraapt. Je krijgt dat karmijnrood wat  je ook ziet bij aquareltechniek en in dure lippenstick.’’
Caravaggio gebruikte voor zijn schilderijen vaak karmijn. ‘’Door het levendige rood lijkt het alsof de werken uit hun lijst springen. Zijn stijl werd overgenomen door Rembrandt en andere oude meesters.’‘

Lapis Lazuli

De oude Summarische beschaving (3500-2000 v.Chr) werkte vooral met Lapis Lazuli, Fijn gewreven tot poeder en gemengd met bindmiddel gaf het hun werken een helder  blauwe kleur. Zoals je ook ziet in de poort van Mesopotamië op het Museum Insel in Berlijn.
Vanaf de Middeleeuwen begon de opmars van helderblauw. Het is vooral geschikt voor een stevige penseelstreek. In Nederland schilderde Johannes Vermeer zijn ‘’Meisje met de parel’’ vooral met het pigment lapis lazuli. Tot 1832 was dit het enige heldere blauwe pigment.

Loodwit

Als grondlaag voor hun werken mengden de oude meesters azijn en paardenmest tot loodwit. Het zorgde voor een heldere, sprankelende kleur. Het is een dekkend pigment dat zich goed laat mengen met olieverf. Ook huisschilders gebruiken het.
De pigmenten van De Kat vinden nog steeds hun weg naar de ateliers waar de schilderijen en fresco’s gerestaureerd moeten worden. Van het Rijksmuseum tot zelfs het Vaticaan. Het loodwit is giftig en daarom tegenwoordig niet meer verkrijgbaar.

Zaanstreek, Zaanse Schans, verfmolen De Kat

• Leestip van molenaar Piet Kempenaar. Ross King: De hemel van de paus; een boek over Michelangelo en het schilderen van de Sixtijnse kapel met vooral lapis lazuli ofwel hemelsblauw.
• Vereniging de Zaansche Molen bezit 13 historische industriemolens.
• In het Molenmuseum ontdek je meer over molens. 
• De Hermitage bezit talloze werken van Hollandse meesters.

Wist je dat?

Wist je dat verfmolen De Kat ook drie verschillende workshops houdt? 1) Een introductiecursus van één dag. Je leert dan van alles over schildersmaterialen waaronder pigmenten. 2) Een driedaagse cursus over muurverftechnieken. Op  bijzondere locatie leer je dan alles over muurschildertechnieken. 3) een driedaagse cursus over olieverftechnieken.

Kijk voor meer informatie op de website van Verfmolen de Kat.

Regelmatig schrijf ik over kunst. Dat leidt tot vele uitnodigingen. Zoals voor de opening van de expositie Flash/Back in het Mauritshuis. Hiervoor lieten zestien fotografen zich inspireren door eeuwenoude meesterwerken. De expositie werd geopend door Koning Willem-Alexander. Ze vond plaats op 1 juni 2022 ter ere van de 200e verjaardag van het Mauritshuis.