Spaanse meesters in dialoog met Rembrandt en hun Nederlandse tijdgenoten

Spaanse meesters leefden in een heel ander land dan hun tijdgenoten in de Republiek der Nederlanden. Hoewel ze elkaars werk niet kenden, vertonen deze verrassende overeenkomsten. Welke dat zijn? Dat ontdek je in het Rijksmuseum tijdens de expositie Rembrandt en Velàzquez.

”De Vaandeldrager” van Rembrandt opent de expositie over Nederlandse en Spaanse meesters uit de 17^e Eeuw. Het betreft een zelfportret van Rembrandt. Hij is al even onverschrokken als de Vaandeldrager.
Zowel de schilder als de strijder liepen voor de troepen uit. De een als vernieuwde de kunst. De ander was wegbereider in de oorlog tegen Spanje. In De Vaandeldrager zijn beiden verenigd.

Spaanse meesters: de overgave verbeeld

Je leven geven voor een doel groter dan je eigen ego. Dat is volledige overgave. We zien dit bij ‘’De heilige Serapion’’ (1628) van Francisco de Zubaràn.
Geboren in Engeland of Ierland maakte Serapion verschillende reizen naar Noord Afrika om christenen te bevrijden. In 1240 werd hij op een gruwelijke manier vermoord.
Toch vertoont zijn gezicht of lichaam geen enkel spoor van geweld of lijden. Alles wordt bedekt met het witte kleed van de heilige. Op de hoogte van zijn hart prijkt de speld van de Orde van Onze Lieve Vrouwe van Weldadigheid.
Bungelend aan zijn met touwen vastgebonden armen blaast hij zijn laatste adem uit. Daarnaast zien we ‘’De bedreigde zwaan’’ (1650) van Jan Asselijn. Zoals de heilige zijn armen spreidt, slaat de zwaan zijn vleugels wijd uit. De in witte verf verbeeldde breedte wijst op volledige overgave.
Het doek ‘‘De bedreigde zwaan’’ kreeg later een politieke lading. De witte zwaan kwam symbool te staan voor de in 1672 door het volk genadeloos afgeslachte Johan de Wit.
Het verdedigen van zijn land tegen vijanden maakte hem tot een van de machtigste mannen van de republiek. Later werd hem het failliet van de staat verweten.

Spaanse meesters: bezinning

Zowel in de Republiek der Nederlanden als in Spanje richtte de kunst zich op realiteit en religiositeit. Het aardse leven stond geheel in het teken van het geloof. Zoals het eerste gebod schreef: ‘’We zijn op aarde om God te dienen en daarmee in de hemel te komen.’’
Dat leidt tot bezinning, verdieping. Bartolomé Esteban de Murillo schilderde Christus zelf in ‘’Ecce Homo” (1660-1670)’. We zien Hem als de ‘’Man der smarten’’ nog voor de kruisiging.
Rembrandt schilderde ‘’Titus in monnikdracht’’ (1660). Hij draagt de pij van de Orde der Franciscanen. De Heilige leidde een leven voorbij zijn eigen ego volledig gericht op God.
Zowel Christus als Titus houden de ogen naar beneden gericht. Dat geeft beide portretten iets sereen. Iets waar je nauwelijks dichterbij durft te komen. Behoedzaam benader je ze zonder ze te storen in hun innerlijke reflectie.

Liefde

Ondanks de oorlog tussen Spanje en de Republiek der Nederlanden overleefde de liefde. Dat is wat me het meeste raakt in deze expositie. Getroffen neem ik rust voor het bekijken van ‘’Christus omhelst de heilige Bernardus’’ (1625-1627) van Francisco Ribalta en ‘’Het Joodse bruidje/Isaak en Rebecca’’ (1665) van Rembrandt.
Christus omarmt en troost vanaf het kruis de heilige Bernardus. Opgevoerd in zachte penseelstreken ontroert het werk me. Zoals het dat ook doet bij de innige beroering van Isaak en Rebecca. De gezichtsuitdrukkingen en houdingen van de rechterarm wijst op de liefde als de grootste van de drie christelijke deugden: geloof, hoop en liefde.

Spaanse meesters: religie

Anders dan in de calvinistische Republiek der Nederlanden zegevierde in Spanje het katholicisme. Het essentiële verschil daarin zie ik verbeeld in ‘’Het lam Gods’’ (1635-1640) van Francisco de Zubarán en ‘’Het interieur van de sint Odulphuskerk in Assendelft’’ (1649 van Pieter Jansz Saenredam.
Het werk van de Zubarán wekt emotie op. Het onschuldige lam met zijn vastgebonden poten wijst op Christus zelf. Zijn lijden op de slachtbank van menselijke wreedheden.
Het werk is mooi in al zijn eenvoud verbeeld als het katholieke symbool van passie. Het Agnus Dei tijdens de H.Mis als zoenoffer van de menselijke zonden.
In Saenredam treft me vooral de leegte. De Beeldenstorm raasde in 1582 door deze katholieke kerk. Nu heerst alleen het vanaf de preekstoel verkondigde Woord Gods. Dat is voor protestanten de essentie van het geloof. Van alle emoties biedt het slechts plaats voor ontzag voor God en de Bijbel.

Het in paren tonen van Nederlandse en Spaanse meesterwerken roept op tot dialogen over thema’s zoals religie, bezinning, overgave en liefde.

Spaanse en Nederlandse meesters uit de 17e eeuw

● De expositie Rembrandt-Velàzquez is te zien in het Rijksmuseum tot en met 19 januari 2020.
● Bij de expositie behoort een fraaie catalogus in fullcolour. Deze is voor € 25,= te koop in de museumwinkel van het Rijksmuseum.
● Een audiotour gaat in op elk afzonderlijk werk.
● Het Rijksmuseum biedt en interessant randprogramma.
● Eerder in 2019 toonde het Rijksmuseum ‘’Alle Rembandts’’. Vooral de schetsen gaven een interessant beeld van het alledaagse leven in de 17^e eeuw.
● Eerder dit jaar toonde het Rijksmuseum al zijn Rembrandts. Boeiend vond ik vooral zijn etsen van het alledaagse leven uit de 17e eeuw.

Wist je dat?

Wist je dat 2019 Het Rembrandtjaar is? Het Rijksmuseum, het Mauritshuis, Museum Prinsenhof en andere musea werken hierin samen met steden als Middelburg, Haarlem, Hoorn en Delft. Kijk voor meer informatie op de website van het Rijksmuseum.