Vredeskaars: ondanks ontkerkelijking raakt de lont niet opgebrand

De Vredeskaars verloor in de jaren ’60 steeds meer haar betekenis van Licht in de wereld. Nederland veranderde van een gezagsgetrouw en kerkelijke betrokken land naar een geseculariseerde maatschappij. Hoe? Dat zie je tot 28 augustus in Museum Catharijne Convent in Utrecht.

Aan het eind van de expositie ‘’van God los’’ in het Catharijneconvent raak ik ontroerd door het kruis. Dit is gemaakt door Wim de Haan. Het bestaat uit voorwerpen die mensen in het concentratiekamp aan elkaar doorgaven in de periode 1942 – 1945. Daartoe behoorde ook een stompje Vredeskaars.

De Vredeskaars en kerstavond in het concentratiekamp

Ik raak in gesprek met een dame in een elegante groene jurk bedrukt met kleine bloemetjes. Zij wijst mij op het stompje kaars aan de voet van het door Wim de Haan gemaakte kruis. Dan vertelt ze mij het verhaal over de Vredeskaars als symbool van het Licht in de duisternis.
‘’In het Jappenkamp raakten de mensen uitgehongerd. Een van de gevangene bezat een kaars waarvan hij steeds een klein hapje nam. Kaars is niet alleen vet maar kan je ook eten. Hij deelde de kaars rond zodat ook de anderen ervan konden eten.
Op kerstavond stilden ze hun honger niet met de kaars. Ze deden iets heel anders. Ze staken hem aan en schaarden zich rondom de kaars. Samen beleefden ze zo kerstavond rondom het kaarsje als symbool van het Licht in de duisternis.’’  

De Vredeskaars brandt nog steeds

  
De Vredeskaars wordt nog steeds ontstoken. Zo stak paus Franciscus op de eerste zondag van de Advent in 2018 met 50.000 kinderen in Syrië een kaars aan voor de vrede. Te vaak zijn kinderen het slachtoffer van oorlog. Zoals in Syrië en nu in Oekraïne en zo ook tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Volgens de expositie ‘’Van God los’’ raakten de gruwelijkheden van 1940-1945 pas bekend in de jaren ’60. Met de komst van de televisie kwam de wereld de huiskamer binnen. Daardoor kantelde het rotsvaste geloof in God en kerk.
Eeuwenlang beheersten God en kerk het leven. Generaties lang gaven mensen deze bezieling aan elkaar door. Je was slechts op aarde om God te dienen en zo in de hemel te komen. Dit traditionele beeld viel in gruzelementen door de komst van de televisie. God gold niet langer als de kracht die alles bestuurt en in de hand heeft.

De Vredeskaars als symbool van het Licht

De Vredeskaars als symbool van het Licht in de Duisternis raakte steeds minder mensen. Het kerkbezoek daalde. Gelovigen raakten los van de kerk maar raakten ze ook los van God?
Volgens Godfried Bomans verhuisde God van de kerk naar de huiskamer, straat en het café. ‘’Hij wordt niet langer meer in de kerk gelokaliseerd maar in het gewone leven’’, stelde Bomans.    
Deze auteur van meer dan zestig boeken wees op een nieuwe religie. ‘’Miljoenen gelovigen kunnen niet zonder de blijde boodschap. En wel die van de t.v. We geloven nog steeds in het kruis maar dan wel in de vorm van een antenne op het dak. Gij zult het beeld niet omdraaien want dat is het beeld een gruwel.’’  

Overboord

Bomans noemde als belangrijkste kerkelijke gebeurtenis van 1965 de aankomst van Sinterklaas in Harlingen.Onder het toeziend oog van miljoenen kijkers gooide hij een grote zak in het water als symbool van straf en wraak, van hel en verdoemenis.
Mijn lieve man Peter (1935) herinnert zich nog de donderpreken uit zijn jeugd. De druk van de kerk. De dwang verwoord in zinnen zoals ‘’Wanneer je je bord niet leeg eet dan ga je naar de hel.’’ De Vredeskaars als symbool van het Licht in de duisternis zegt hem niets. Door de druk uit het verleden wil hij niets weten van God en kerk.

Andere wegen

De mens raakte los van de kerk als instituut met als gevolg het slopen van Godshuizen. Zoals ook in 1972 de Koninginnekerk in Rotterdam. Als protest verscheen het affiche ‘’Wat de Nazi’s lieten staan dat gaat er nu wel aan.’’  
Wat bleef was de inzet van priesters. Pater van Kilsdonk was niet alleen actief in het jongerenpastoraat maar bezocht ook Amsterdamse kroegen. Daar sprak hij met jongeren onder wie ook homo’s. Dat leidde al snel tot de vriendelijk bedoelde bijnaam ‘’Kater van Pilsdonk.’’
Monseigneur Bekkers noemde geboorteregeling ‘’een zaak van het eigen geweten’’. Daaraan dankte de pil haar bijnaam ‘’Lekkers van Bekkers.’’
Huub Oosterhuis schreef de bundel ‘’Hand op mijn Hoofd’’ (1965).
Een citaat daaruit lees ik op de muur van het Catharijne Convent.
‘’Wenend wil ik uitleggen, wat ik zo dikwijls doe.
Brood breken en vreemde zingen zeggen’’. 
De katholieke kerk noemde zijn liederen in strijd met de leer van de kerk. Oosterhuis trad uit als priester maar behield zijn geloof in de liefde van God. Tijdens het aansteken van de vredeskaars worden zijn liederen regelmatig gezongen.    

Modernisering

In het Vaticaan namen 2540 bisschoppen deel aan het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965). Dat leidde tot het aggiornamento. Onder deze door paus Johannes XXIII zo genoemde noemer wilde de kerk zich vernieuwen.
Zo mochten katholieken voortaan ook op vrijdag vlees eten. Maakte het Latijn plaats voor de eigen volkstaal. Mocht je voor het ter communie gaan eerst wat eten en hoefde je niet meer altijd te biechten.
Voor mijn moeder was dat het moment om als 54-jarige de kerk te verlaten. ‘’Ze hebben mij mijn hele leven voor de gek gehouden’’, stelde ze. ‘’Ik ga er nooit meer heen.’’  Wel vond ze de Vredeskaars als ‘’Licht van de Wereld’’ een mooi symbool. Ze had haar geloof in de kerk verloren maar was beslist niet van God losgeraakt.

Boudewijn de Groot zong in 1965 het lied ”Er komen andere tijden”

Meer lezen en beleven:

• De expositie ‘’Van God los, de onstuimige jaren ‘60’’ is te zien t/m 28 augustus 2022. Ze laat zien hoe Nederland zich ontworstelde aan de alles overheersende invloed van de kerk;
• De interkerkelijke organisatie ‘’Religions for Peace’’ roept mensen jaarlijks op om een vredeskaars voor hun raam te zetten;
• Komt er ooit vrede in Jeruzalem ? Deze vraag stelde ik me in 2010 tijdens mijn bezoek aan deze stad van wereldreligies; 
• Berta von Suttner (1894-1914) gaf als vredesactiviste de aanzet tot de bouw van het Vredespaleis in Den Haag;  
• Diaken Rob Mascini doet een oproep tot openhouden van kerken;
• De martelaren van de Bismarck Archipel brachten als priesters niet alleen geloof maar ook vrede. Een van hen was mijn oom Bernard van Klaarwater (1896-1943;.
• Het Catharijneconvent behoort tot Het Grootste Museum van Nederland. Dit zijn de mooiste kerken en synagogen van Nederland;
• Hoe overleven we de ontkerkelijking? Dat vragen parochies in Haarlem zich af. 
• Diaken Rob Mascini stelt: ‘’een kerk is meer dan een hoop stenen.’’
• Door je met elkaar te verbinden sta je sterker.
• Samen het geloof beleven geeft kracht, Maar wat doen kerken in tijden van corona?
• Het gaat erom dat we naar elkaar luisteren, stelt pastoraal werker Hans Peters.
  

Wist je dat?

Wist je dat het Vredeslicht jaarlijks vanuit Bethlehem via Israël overgevlogen wordt naar Wenen? Van daaruit wordt het verder verspreid over Europa en kunnen mensen hun eigen vredeskaars aansteken. De idee achter het initiatief is dat mensen het Vredeslicht met elkaar delen, over grenzen, over leeftijden, religies,… heen.  

Kijk voor meer informatie over lopende en komende exposities op de website van het Museum Catharijne Convent te Utrecht.

Kardinaal van Galen uit Münster kwam tijdens de Tweede Weredoorlog in fel verzet tegen Hitler en de Nazi’s. Ze noemden hem de Leeuw van Münster.