Amsterdam,  Stedelijk Museum, 5 maart 2025. Vanaf beneden aan de trap in de hal loopt de 80-jarige Anselm Kiefer  naar boven. Hij doet dat zonder de leuning vast te houden.  Ouderdom gaat aan hem voorbij. Tijdloos is ook zijn expositie ‘’Sag mir wo die Blumen sind.’’ Deze is te zien tot en met 9 juni 2025 in zowel het Van Gogh- als in het Stedelijk Museum.

Bij de titel ‘’Sag mir wo die Blumen sind’’ hoor ik weer de stem van zangeres Marlene Dietrich. Het was 1962 en ze zong het als protest tegen de Vietnamoorlog (1955-1975).  Dit betrof de Duitse vertaling van het in 1955 door Pete Seegers gemaakte lied  ‘’Where are the flowers gone? Zijn inspiratiebron hiervoor was  de Oekraïense Kozakken-folksong Koloda duda (waar ben je gebleven?).  

Anselm Kiefer en de waanzin van oorlog

Waar ben je gebleven? Als een schreeuw vanuit een bedroefd hart klinkt deze vraag wereldwijd in door oorlog geteisterde landen.  Waar zijn de bloemen gebleven en waar de meisjes die ze plukten?
En waar zijn de jonge mannen? Velen van hen werden soldaten. Maar waar zijn zij gebleven? Ze vonden de dood. Zelfs hun graven zijn verdwenen. Alles is verwoest door de waanzin van de oorlog.
Anselm  Kiefer groeide op in zijn door oorlog verwoeste vaderland. Het spelen tussen de puinhopen van zijn geboortestad Donaueschingen legde de  kiem voor zijn kunstenaarschap. Door oorlog verwoest land loopt steeds als een rode draad door zijn werk.

Anselm Kiefer doorbrak taboes Duits oorlogsverleden  

Als een van de eersten doorbrak Kiefer in de jaren ‘60 de taboes rond het Duitse  oorlogsverleden. Daartoe behoorde ook het  verzwijgen van de holocaust en het Nazi-verleden. Met zijn werk maakte Kiefer deze bespreekbaar. .
Inspiratie vond Kiefer in de gedichten van de Joodse Roemeense dichter Paul Celan. Tijdens de holocaust waren al zijn familieleden omgekomen. Celan werd geboren in Tsjernivitsi (Oekraïne) op 23 novemberf 1920. Hij pleegde zelfdmoord in Parijs rond 23 november 1970.
Het zien van de verlaten landschappen in Kiefers rauwe schilderijen deed het verdrongen verleden ontwaken. Waar zijn de mensen gebleven? Deze vraag is nog steeds actueel bij het huidige oorlogsgeweld.

Anselm Kiefer, lied uit 1955 nog steeds actueel

De expositie  ‘Sag mir wo die Blumen sind’ doet me de  huidige realiteit des te meer beseffen. Centraal staat een installatie die zich  uitstrekt over alle vier wanden van het trappenhuis.  Tegen een goudkleurige achtergrond ontdek ik mensen. Onder het kunstwerk hangen uniformen bedekt met dikke lagen verf en klei.
Op de grond dwarrelen rozenblaadjes.Deze symboliseren  de verbinding tussen hemel en aarde.  Ook wijzen ze op de cyclus tussen leven en dood.  Daarmee wijst Kiefer op de waanzin en de vergankelijkheid van het bestaan. En ik denk: waarom steeds weer oorlog? Het leven is al zo kort.

Anselm Kiefer en de dreiging van oorlog

De dreiging van de oorlog voel ik vooral in Kiefers werk ‘’Field of the Cloth of Gold.’’ Zo heet ook een  plaats in Noord-Frankrijk. Daar vond op 7 juni 1520 een vredesbespreking plaats tussen  de Engelse koning Hendrik VIII en de Franse koning François de Eerste. Desondanks brak er in 1521 weer oorlog uit.
Kiefer schilderde dit werk tussen 2019 en 2020. Hij wees daarmee op de onvoorspelbaarheid van de Europese geschiedenis. Het werk doet mij de impact en nasleep van oorlog beseffen. Ook hier treft mij de leegte. Waar zijn ook hier de mensen gebleven?

Over zijn thema’s  

Verschroeide aarde is ook een regelmatig terugkerend thema bij Anselm Kiefer. ‘’Vuur kan niet alleen verwoesten maar ook zuiveren’’, lees ik op bordje bij  ‘’De schikgodinnen.’’ Niet alleen historie maar ook literatuur en mythologie zijn voor Kiefer regelmatig thema’s.
Veel van zijn werken bevatten stro en zand plus verkoold hout en gedroogde bloemen. Daarmee wijst hij niet alleen op  verwoesting maar ook op transformatie en wedergeboorte. Zoals ook Panta Rhei (Alles Stroomt) vaak terugkeert in zijn werk.

Loodzwaar

Van al zijn thema’s is historie zijn belangrijkste drijfveer. Dat verklaart ook het vele lood in zijn werk.  Volgens Anselm Kiefer  is dat zwaar genoeg voor het dragen van het gewicht van de geschiedenis. Deze maakt hij ook  nu steeds weer bespreekbaar.    
Wat zouden we ons van de historie moeten blijven herinneren?  Deze vraag is vooral leidend bij het maken van zijn werk. Daarbij gaat zijn kunst niet alleen over het nu maar ook over verleden en toekomst. Want wat kunnen wij van de geschiedenis leren?

Anselm Kiefer en Van Gogh

Het werk van Kiefer toont duidelijk de invloed van Van Gogh. Op zijn 18^e maakte Kiefer een reis in diens voetsporen. Sindsdien liet de Nederlandse grootmeester hem niet meer los.
Toch toont Kiefer vooral interesse voor de laatste drie jaren van Van Gogh (1853-1890). Zijn werken uit die periode zijn beladen met dramatiek. In die periode schilderde hij ook zijn korenveld met kraaien. Aan van Gogh’s eerdere werk hecht Kiefer weinig belang.

Strijdtoneel en de vage leegte

Ook de akkers in Kiefers werken doen denken aan van Gogh. Bij Kiefer roepen ze  associaties met  strijdtonelen uit het verleden. In de bij de expositie behorende catalogus wijst Antje von Graevenitz op de diepe voren in de akkers.
Ook noemt ze de spoorrails die rechtstreeks van de onderrand van een schilderji lopen. Ze voeren  naar een verdwijnpunt aan de horizon. ‘’ Ze lijken wel de enige mogelijke weg naar een onbestemd maar vermoedelijk gruwelijk lot,’ schrijft Graevenitz. Waar zijn niet alleen de bloemen maar vooral de mensen gebleven?

Waar komt hij vandaan en wat betekent ‘’de vage leegte’’ in hemzelf? Dat wil Kiefer ontdekken door de historie  te herbeleven. Daarmee begon hij met het doorbreken  van het taboe van de holocaust en het naziverleden. Zoals hij dat nog steeds doet in de keiharde realiteit van nu.

Links bij deze blogpost over Anselm Kiefer

• De expositie over Anselm Kiefer is te zien tot 9 juni 2025. De tentoonstelling omvat vijfentwintig werken van Anselm Kiefer, waaronder schilderijen, installaties, films en werken op papier. Ze toont ook zijn vroegste tekeningen. Evenals een door hem gemaakte constructie van een gevechtsvliegtuig. 
• Zie hier drie redenen om expositie van Anselm Kiefer in het Stedelijk-en van Goghmuseum te bezoeken.
• Eddy de Wind schreef als ooggetuige het boek Eindstation Auschwitz.

Wist je dat?

Wist je dat Anselm Kiefer eerst niet in het Van Goghmuseum wilde exposeren? Hij vond het museum niet mooi wegens de vele muurtjes. Voor museumdirecteur Emilie Gordenker zat er niets anders op dan deze eerst weg te halen. Daarna wilde Kiefer wel komen.