Maarten van Heemskerck behoort tot de grootsten van de Italiaanse renaissance in de noordelijke Nederlanden. Ter ere van zijn 450^e sterfdag tonen drie musea samen de expositie ‘’Ontdek van Heemskerck.’’. Deze is te zien vanaf 28 september t/m 19 januari 2025.

Samen met daartoe uitgenodigde journalisten maakte ik op 25 september een reis door het leven van Maarten van Heemskerck. Voor mij  was dit de eerste kennismaking met zijn werk. Ook enkele andere journalisten kenden zijn naam nog niet.

Maarten van Heemskerck : geweerd wegens zijn geloof

 Deze onbekendheid van Maarten van Heemskerck (Heemskerk 1498 – Haarlem, 1574) laat zich verklaren door de historie. Maarten van Heemskerck was overtuigend katholiek in het destijds calvinistische bolwerk van de Noordelijke Nederlanden. Wegens zijn geloof weerden ze hem al bij voorbaat.
Ook wilden ze niets weten van zijn expressieve en theatrale werken vol emoties.
Tijdens de Beeldenstorm vernielden ze zijn theaterstukken. Na zijn overlijden verdwenen zijn meeste werken naar het buitenland.

Ontdek Maarten van Heemskerck; jarenlange voorbereiding

Maar liefst de helft van de huidige overzichtstentoonstelling bestaat dan ook uit  bruikleen van buitenlandse musea. Daarnaast komen veel werken uit  privécollecties. Behorende tot het grote publiek krijg je deze werken zo goed als nooit te zien.
Aan de expositie ging jarenlang voorbereiding vooraf. Al in 2016 vonden er gesprekken hierover plaats tussen het Frans Hals Museum en het Stedelijk Museum Alkmaar.   

Maarten van Heemskerck en Jan van Scorel

Het Frans Hals Museum toont de vroegste werken van Maarten van Heemskerck. Ik raakte onder de indruk van zijn levensechte portretten vol expressie van de gegoede burgerij. Hij schilderde zelfs hun rimpels.
Ten onrechte zijn de portretten lange tijd toegeschreven aan Jan van Scorel. Ook dat droeg bij aan het onbekend zijn van Maarten van Heemskerck. Beide kunstenaars werkten samen als leerling in het atelier van  Cornelis Willemsz in Haarlem. Vandaar wellicht de verwarring.   

Maarten van Heemskerck: vernieuwer vol lef

Anders dan de werken van zijn tijdgenoten tonen zijn religieuzen doeken dynamiek.  Zo schilderde Jan van Scorel een ingetogen kindje Jezus op de schoot van Maria. Bij  Van Heemskerk lijkt het alsof het zich al trappelende los wil maken van zijn moeder.
Ook doorbrak Maarten van Heemskerck de traditie van een landschap als achtergrond. In plaats daarvan schilderde hij personen in hun eigen omgeving. Daarbij schilderde hij vrouwen vaak met een spinnewiel als teken van deugdzaamheid.  

H. Lucas schildert de Madonna

Het topstuk van de expositie in het Frans Hals Museum is ‘’De heilige Lucas schildert de Madonna.’’ ’ Het betrof een cadeau voor het Haarlemse sint Lucasgilde. Dat was de beroepsvereniging voor kunstenaars.
van Heemskerck maakte dit werk vlak voor zijn vertrek naar Rome. Hij hoopte op het gebed van zijn collega’s tijdens zijn reis naar en verblijf in deze stad van de Renaissance. Door al zijn kunnen in dit werk te leggen gaf hij als het ware zijn visitekaartje.   
Alsof hij met dit werk al zijn talent wilde tonen. Zoals zijn trompe d’oeuil. Daarmee lijken het palet van de schilder en de tenen van Maria uit het doek te steken. Knap zijn de plooien in de kleding van Maria en de levensechtheid.   

In de Bavokerk van Haarlem

‘’De Heilige Lucas schildert de Madonna’’ hing aanvankelijk in de  Bavokerk op de grote markt van Haarlem. Dat was destijds de kathedraal van Haarlem. Vlak voor de Beeldenstorm van 1566 werd het in veiligheid gebracht. Daardoor kunnen we het nu nog zien.
Voor de huidige expositie onderging het een grondige restauratie van vier en een half jaar. Daarbij ontdekte men de nodige in dit schilderij aangebrachte veranderingen. Het met een  mesje wegkrabben van verf maakte de door van Heemskerck aangebrachte oorspronkelijke laag zichtbaar.

Naar het Teylers Museum

Alexander de Bruin gidste ons door de binnenstad van het Frans Hals Museum naar het Teylers Museum. Als senior conservator bij het Noord-Hollands archief wees hij op enkele monumentale panden op de Gedempte Oude Gracht. Daar leefde en werkte de kunstenaar.  
Het Teylers Museum toont de expositie ‘’Pionier op papier’’. Als oudste museum van Nederland bezit ze de grootste collectie tekeningen van Maarten van Heemskerck. Van de zeshonderd door hem gemaakte ontwerpen voor etsen en kopergravures toont ze er zestig.
Deze maakte Maarten van Heemskerck na zijn terugkeer uit Rome. Hij volgde daarbij het voorbeeld van Italiaanse kunstenaars. Wegens de tijdsduur besteedde hij het  etsen en graveren uit aan professionele kunstenaars. 

Vrouwenemancipatie

De expositie geeft ook een leuk beeld van de toenmalige emancipatie. Aan de deugdzaamheid van de huisvrouw ontleende haar echtgenoot zijn status. Ze zette hem als het ware een kroon op zijn hoofd. .
Volgens Van Heemskerck zat de ideale huisvrouw tussen haar dochters en dienstmeisjes. Ze spinden en weefde als belangrijk onderdeel van de voor de economie belangrijke textielnijverheid. Ook deelde ze voedsel uit aan de armen. Haar naastenliefde verhoogde de kans op een plaats in de hemel.     

Bijbelse prenten

Het Teylers Museum toont ook Bijbelse voorstellingen. Maarten van Heemskerck, verbeeldde nooit eerder getoonde verhalen. Deze bracht hij als levenslessen voor burgers. Zo wees hij op de triomf van lijdzaamheid.  
Vooral zijn oudtestamentische voorstellingen inspireerden Rembrandt. Zoals de Thuiskomst van de Verloren zoon. Als humanist en katholiek wees Van Heemskerck  op het zijn van een goed mens. Vergevingsgezindheid is daarvan een voorbeeld.

Van Haarlem naar Alkmaar

Na het ontvangen van een lunchpakket stapten we in de bus naar Alkmaar. Chauffeur Abdelkarim El Kahali van MR tours toonde zijn behoedzame en goede rijkunst. Alexander bracht dankzij zijn gedegen kennis over het  Noord-Hollands Landschap het verleden tot leven. Daarbij verraste hij ons met de oudste landschapskaarten van Haarlem-Alkmaar.
Bij de kerk bezochten we het grafmonument van Maartens vader. Maarten van Heemskerck liet dit voor zijn vader als obelisk bouwen 35 jaar na diens overlijden. Een vleugel met penseel rust op een schildpad.
Het motto laat zich vertalen als ‘’haast je langzaam.’’ Met dit persoonlijk wapen wees Maarten erop om alle tijd te nemen om een kustwerk te maken. Tegelijkertijd waarschuwde hij ervoor om er niet te veel tijd aan te besteden. Dat laatste maakte de kwaliteit beslist niet beter.

Maarten van Heemskerck en het Stedelijk Museum Alkmaar

In 1532 trok Maarten van Heemskerck naar Rome. De  expositie ‘’Naar Rome’’ in het Stedelijk Museum van Alkmaar toont de invloed van Michelangelo en Rafaël. Deze bracht nog meer expressie en dynamiek in zijn stijl. Dat maakte hem tot de belangrijkste vertegenwoordiger van de Italiaanse renaissance in de noordelijke Nederlanden.
De werken van Maarten van Heemskerck tonen een interessant spanningsveld tussen naakt en kuisheid. Zoals het schalks betonen van vrouwenborsten onder of op de kleding. Hij deed dit niet uit wellust.

Spanningsveld naakt en kuisheid  

Het Stedelijk Museum Alkmaar toont de invloed van Michel Angelo ook  in twaalf panelen over sterke mannen. Op elk staat deze in een steeds andere gecompliceerde houding. Daarbij ligt de nadruk op de gespierde lijven. De betekenis is van ondergeschikt belang.
Van Heemskerck wees met zijn vele naakt op de schoonheid van het lichaam. Zoals ook Michelangelo dat deed als een eerbetoon aan de schepping. Ook is het als een hint naar de toenmalige morele en religieuze normen en waarden. Daarnaast vormt het een studie van anatomie en proportie. 

Laurentiusaltaar

De invloed van Michelangelo zie je ook in de door het  Stedelijk Museum Alkmaar getoonde altaarstukken. Het Laurentiusaltaarstuk van de Alkmaarse Grote Kerk (1538) werd zijn meest omvangrijke en prestigieuze project.
Sommige kerkgangers vonden dit altaar voor de patroonheilige van hun stad aanstootgevend. Vooral omdat meerdere personen schaars gekleed waren of bedekt met flinterdunne kleding. Zo zag je duidelijk de spieren van rug, benen en beelden.

Ecce homo  

Pronkstuk is de triptiek  Ecce Homo- of Drenckwaerttriptiek (1544) uit het Nationaal Museum van Warschau. Het is een van de zeldzame nog volledig intacte altaarstukken van de meester. Het zit zelfs vervat in de oorspronkelijke lijst. Voor het eerst  is het nu te zien in Nederland.
Op het linkerpaneel knielt de katholieke schout Jan van Drenckwaert uit Dordrecht. Op wrede wijze vervolgde hij protestanten. Door de opdracht te geven voor deze triptiek wilde hij zich wellicht verzekeren van een plaats in de hemel.
Achter hem staat de Heilige Johannes met in zijn hand een kelk vol gifslangen als verwijzing naar de marteldood. Op het rechterpaneel knielt zijn tweede vrouw. Achter haar staat haar naamheilige Margaretha van Antiochië.

Links betreffende de expositie ‘’Ontdek Maarten van Heemskerck’’

• Ontdek van Heemskerck; één expositie in drie musea.
• Noord Hollands Archief is het regionaal historisch centrum voor Noord-Holland.
• Uitgeverij W.books publiceerde het door Ilja Veldman geschreven en rijk geïllustreerde overzichtswerk over Maarten van Heemskerck.  Het is zowel verkrijgbaar in een Nederlandstalige als Engelstalige editie. Het telt  304 pagina’s, 23 x 27 cm, paperback met flappen, verkoopprijs € 39,95
• Kijk voor activiteiten rondom deze expositie op de websites van het Frans Hals Museum, Teylers Museum, Stedelijk Museum Alkmaar.  
• Chauffeur Abdil van MR tours zorgde voor een comfortabel verlopen busreis. l
• Haarlem staat ook bekend als cultuurstad aan het Spaarne.  

Wist je dat?

Wist je dat Maarten van Heemskerck bij testament aan arme meisjes uit Heemskerk en Haarlem een bruidsschat schonk? Voorwaarde was dat ze ‘wel gescapen ende gesien soude wesen’. Ook moest ze nog maagd zijn. De man mocht geen dronkenlap zijn.
Ook moesten ze trouwen op Maartens grafsteen in de Grote of Oude Sint Bavokerk te Haarlem. Dit om zo de herinnering aan hem levend te houden. De gift werd in totaal toegekend aan 199 bruidsparen.