Futurisme: over de enige echte revolutie in de kunstwereld

Futurisme ontstond in Italië in 1909 als een dynamische beweging vol kleurexplosies. De aanhangers beoogden de afbraak van Italië ofwel de bakermat van de Renaissance. Er moest een nieuwe wereld komen. Tot en met 3 september zie je hun werk in het Kröller-Müller Museum tijdens de expositie ‘’Futurisme & Europa.’’ 

‘’De aanhangers van het futurisme bejubelden de Eerste Wereldoorlog. Deze zagen ze als een stimulans om het afbraakproces te versnellen. ‘’Uit de as van de oude aarde zou zo een nieuwe wereld ontstaan’’, stelde museumdirecteur Lisette Peters.  

Futurisme en Filippo Tomasso Marinetti

Het futurisme werd een feit op 20 februari 1909. Op die dag publiceerde het Franse dagblad het manifest van de Italiaanse dichter en toneelschrijver Filippo Tomasso Marinetti. Hij wilde daarmee de ingedutte kunstwereld wakker schudden.
Marinetti riep met agressieve woorden op om alle kunstvormen uit het verleden te verwerpen. ‘’Wij zullen de veelkleurige en veelstemmige vloedgolven bezingen van de revolutie in de moderne hoofdsteden. We zullen de nachtelijke trillende gloed bezingen van arsenalen en werkplaatsen. In vlam gezet door felle elektrische manen,’’ schreef hij.
Steeds meer kunstenaars en arbeiders sloten zich bij hen aan. Allen hoopten op een betere wereld. Hoe dwaas kan een mens zijn? Zelf koesteren Peter en ik Italië als de bakermat van de Renaissance. Zoals ook de Nederlandse journalist in 1921 schreef: ”Italië zien is Italië liefhebben.”  

Opera del Arte

Het futurisme streefde naar een laten samensmelten van kunst en leven tot een ‘opera d’árte totale. Binnen de dimensies van tijd en ruimte plus materie. Zo ontwikkelde futurisme zich tot een levenshouding. Deze bepaalde welke kleren je droeg en hoe je huis eruitzag.
De stad moest daarbij het brandpunt worden van het moderne leven. Ze was overvol en altijd in beweging maar tegelijkertijd ook bevreemdend. Ook was ze een bron van politieke en maatschappelijke spanningen. Volgens Marinetti onstond juist daardoor de mooiste kunst.

Futurisme en de bouwkunst

Italiaanse futuristen wilden een radicaal nieuwe bouwkunst. Ze wilden niet alleen oude musea en bibliotheken vernietigen maar ook academies. In 1914 verscheen het Manifest l’Architectura van de architect Antonio Sant’Ella. Hij voorzag steden die de hoogte in rijzen vol monumentale onderling verbonden gebouwen.
Schilder en beeldhouwer Umberto Boccioni kwam in 1912 met zijn ‘’Manifesta della scultura futurista,’’ Daarmee rekende hij af met in zichzelf besloten beeld van materialen als marmer en brons. Alles moest dynamischer worden en gemaakt van eigentijdse natuurlijke materialen. 
Hij schreef: ‘’Laten we alles omverwerpen. Laten we de absolute, volledige vernietiging van de eindige lijn en gesloten beeld verkondigen. Laten we de figuur openbreken en de omgeving erin insluiten.”

Futurisme en de mode

In de mode draaide alles om vloeiende en zwaaiende dynamiek Het verschil in kleding voor mannen en vrouwen vervaagde. Volgens de futuristen kon je zonder de juiste kledij de sprong naar de toekomst niet maken
Tegelijkertijd verheerlijkten ze het minachten van de vrouw. Dat lieten de dames niet op zich zitten. In haar manifest van ‘’de futuristische vrouw’’ wees Valentine de Saint-Pont in 1912 op de gelijkwaardigheid van beide seksen.’’Beiden verdienen dezelfde minachting,’’ schreef ze. 
Ze riep vrouwen om te denken aan de mannen die ze zouden baren. ‘’U heeft alle macht over hen. U bent de mensheid helden verschuldigd. Geef ze haar.’’ Een jaar later deed Valentine een oproep om de lust tot kunst te verheffen. (bron: Kunstschrift).

Het nachtleven

Vanzelfsprekend was niet iedereen blij met het futurisme. Velen beschuldigden hen van ‘’moord op de kunst.’’  De Italiaanse futuristen trokken zich er weinig van aan. Volgens grondlegger Marinette bestond er geen meesterwerk zonder agressief karakter. De futuristen daagden daarom liever het publiek uit.
Artiesten zochten tijdens optredens rechtstreeks contact met het publiek. ‘’Ze  toonden niet alleen moed maar ook arrogantie en rebellie. Het publiek reageerde daarop met onder meer aardappelen en wortels. Soms leidde dat ware veldslagen.’’ stelde historicus Arthur Weststeijn tijdens de opening van ‘’Futurisme & Europa’’.

Over futurisme in Europa

• Bron voor dit artikel is onder meer het ‘’Kunstschrift’’ van Openbaar kunstbezit. Dit is voor € 12,25 te koop in de Museumwinkel van het Kröller Müller Museum.
• Het futurisme verspreidde zich vanuit Italië als een inspiratiebron voor avant-gardisten  in onder andere Engeland, Rusland en Frankrijk. De expositie ‘’Het futurisme & Europa’’ toont hun onderlinge wedijver.
• Ook in Nederland raakten kunstenaars geïnspireerd door de Italianen. Zo ontstond de beweging De Stijl. Samen met koning Willem-Alexander vierde ze in 2017 haar honderdste verjaardag.
• In Frankrijk liet Salvador Dali zich zowel inspireren door het futurisme als door het kubisme. Dat ontdek je onder andere in ‘’Het Theater van de Toekomst’’ in Figueres. Of in Nederland tijdens de expositie in Fabrique des Lumiėres te Amsterdam.
• Het futurisme onttrok zich aan de aandacht van Helene Kröller-Müller. Later kreeg ze daarvan spijt. Tegenwoordig is Museum Kröller-Müller het enige museum dat het futurisme kan laten zien als integraal onderdeel van de 20^e -eeuwse kunst.

Wist je dat?

Wist je dat Museum Kröller-Müller een van de grootste beeldentuinen van Europa bezit? Deze is 25 hectare groot en er staan 160 sculpturen. Leuk om te doen is de Kröller-Müller Geo Tour in de App store of in Google Play. Deze leidt naar een verborgen kunstschat. Deze bestaat uit een code voor een presentje in de museumwinkel.

Kijk voor meer informatie op de website van het Kröller-Müller Museum.