Eise Eisinga. Liefst twee keer bezocht ik in het verleden zijn Planetarium in Franeker. De ruimtes die de sfeer uitademden van lang vervlogen tijden en dan boven je hoofd dat indrukwekkende nagebootste heelal. Maar wie was hij? Dat ontdekte ik in de onlangs verschenen prachtige biografie van Arjen Dijkstra.
Dominee Paul Visser weet het zeker. De coronapas is het teken van de eindtijd. Vanaf de kansel in de Ontmoetingskerk in Middelburg wees hij op 10 oktober 2021 op Openbaring 13:17-16. Ofwel de Apocalyps. ‘Hij liet bij alle mensen een merkteken zetten op hun rechterhand of voorhoofd. Alleen de mensen met dat teken konden iets kopen of verkopen.’ In het boek van Arjen Dijkstra lees ik dat de eindtijdgedachte ook leefde toen Eise Eisinga (1744-1828) zijn planetarium bouwde.
Eise Eisinga en de eindtijd
Arjen Dijkstra vertelt op pagina 37 van De Hemelbouwer over de Lutherse predikant Georg Muller. In Leeuwarden rond de jaarwisseling van 1755- 1756 verscheen een door hem geschreven pamflet.
Het kondigde het einde der tijden aan. Aanleiding was een grote aardbeving in Lissabon die je overal ter wereld voelde. Dijkstra’s uitgebreide research leidde tot dit pamflet. Hij nam de tekst op in zijn boek.
Samenstand van vijf planeten
In februari 1774 verschenen in diverse kranten van de Republiek berichten die een samenstand van vijf hemelichamen voorspelden. Deze conjunctie werd verwacht op 8 mei. De Friese dominee Eelco Alta schreef een anoniem pamflet dat de eindtijd aankondigde. Het volk raakte in paniek.
Het verhaal gaat dat Eisinga deze angst wilde ontkrachten door de bouw van zijn Planetarium. Met zijn boek wil Dijkstra deze gedachte temperen. Volgens hem waren ook Eisinga en zijn tijdgenoten niet allemaal in paniek. Ook zonder het Planetarium begrepen ze dat de wereld niet verging.
De gedachte aan de eindtijd gaf wel de aanleiding tot de bouw maar was niet de echte oorzaak. Deze lag vooral in de persoonlijke omstandigheden van Eisinga. Deze waren het resultaat van de door Dijkstra beschreven omgeving en de cultuur waar Eisinga opgroeide en werkte.
Eise Eisinga; een sociaal bewogen mens
Arjen Dijkstra beschrijft Eise Eisinga naar voren als een sociaal bewogen mens. Zo was hij in 1776 collectant voor de stadsarmen. ‘Als een soort onderpenningmeester van het sociale vangnet voor de allerarmsten in Franeker verzamelde Eise de zogenaamde ‘bekkengelden’ genoemd naar de bekken waarin de giften voor de armen verzameld werden’, schrijft Dijkstra.
In 1778 werd Eisinga benoemd tot armenvoogd. In die functie presenteerde hij het ‘Plan tot oprichting van het Stadse Arme Huis’. ‘Hij vroeg aan de stadsregering van Franeker om nieuwe huizen te bouwen waar ‘oude afgeleefde menschen’, ‘ouderlooze kinderen’ maar ook ’kinderen van arme weduwen ’ een plek konden krijgen’, aldus Dijkstra.
Eise Eisinga en Isaac Newton
Het vervlechten van woorden uit historische documenten en de boeiende schrijfstijl van Dijkstra nemen je mee naar de tijd van toen. Zeer verhelderend beschrijft hij ook wiskundige processen die gebaseerd zij op gedachtes van Iscaac Newton. Zelfs een leek zoals ik kan het begrijpen dankzij Dijkstra’s duidelijke uitleg.
Eise Eisinga kreeg al op 16-jarige leeftijd lessen een goede uitleg over het gedachtegoed van Isaac Newton (4 januari 1643-31 maart 1727). Het leerde hem de loop van de planeten te begrijpen. Dat en zijn eigen talent om berekeningen te maken gaf hen de kennis voor de bouw van zijn planetarium.
Eise Eisinga: politiek bewogen
Eise Eisinga was ook een politiek bewogen mens. Vanaf 1777 zat hij als een soort wethouder in de vroedschap van Franeker. Daarbij bleef het niet. Als patriot zette hij zich actief in voor de revolutie van 1787 die zich keerde tegen de gevestigde orde.
De opstand mislukte. Eisinga vluchtte naar het buitenland. Ze namen hem gevangen. Hij werd verbannen en verloor alles. Dijkstra beschrijft spannend en aangrijpend deze periode van Eisinga’s leven. Nieuwsgierig naar wat dit betekende voor zijn planetarium lees ik het toch al boeiende boek nu achterelkaar uit.
Troost in het geloof
Bij dit alles vond Eisinga troost in zijn geloof. In zijn brieven verwees hij naar verzen uit de Bijbel. Het evangelie van Johannes, die ook de Apocalyps schreef. Ondanks zijn wetenschap had Eisinga een rotsvast geloof en vertrouwen in God.
Doen
● De Hemelbouwer, biografie van Eise Eisinga van auteur Arjen Dijkstra verscheen in oktober 2021 bij Uitgeverij Noordboek. ISBN 9 789056 157890 , €25,-. 198 pagina’s;
● Arjen Dijkstra is directeur van het Universiteitsmuseum in Groningen. Hij is gespecialiseerd in geschiedenis van de wetenschap.
● De patriottische opstand van 1787 speelt ook een rol in mijn boek Het geloof van Oranje (U2pi 2015);
● Het Planetarium van Eise Eisinga is het oudst werkende planetarium ter wereld.
● Het Rijkmuseum in Amsterdam is altijd een bezoek waard.
Wist je dat?
Wist je dat Eise Eisinga wolkammer was? Hij legde vezels van wol parallel en maakte ze schoon. In de 18e eeuw was Franeker het centrum van de wolindustrie. Als meesterwolkammer bezat Eise Eisinga over voldoende inkomen en vrije tijd om zijn planetarium te bouwen.
Zie voor meer informatie: Arjen Dijkstra, De Hemelbouwer, een biografie van Eise Eisinga.